Polisiyenin Sınıflandırılması

[yasinyildiz]

Bütün türlerde oldugu gibi polisiye roman da içinde olustugu toplumun
özelliklerinden etkilenmistir. Polisiye romanın tarihinin aynı zamanda toplumsal
tarih de oldugu unutulmamalıdır. Polisiye eserler genel olarak “polisiye roman” adı
altında toplansa da yazıldıkları dönemin etkisiyle konuları, dili, sahıs kadrosu,
kullandıkları yöntemler… açısından farklılıklar göstermektedirler. Bu yüzden
arastırmacılar polisiye romanları çesitli baslıklar altında sınıflandırma yoluna
gitmislerdir. Bu sınıflandırmalara kısaca bir göz atıp bizde kendimize uygun olan
sınıflandırmayı tespit etmeye çalısacagız.
M. Resit Küçükboyacı Edgar Allan Poe’nun ilk polisiye hikâyeyi yazmakla
kalmayıp aynı zamanda bes ayrı çesit polisiye örnegini de meydana getirdigini
belirterek bunları söyle sınıflandırır:
1. “Rue Morgue” (Morg Sokagı Cinayeti)da oldugu gibi sansasyonel bir
cinayeti ele alan ve öldürülen kimsenin tüyler ürpertici durumunu aksettiren türde
dedektif hikâyeleri.
2. “Marie Roget” (Marie Roget’in Esrarı)da oldugu gibi dedektifin oturdugu
yerden olayı çözmesini anlatan, “tour de force” örnegi (yirminci yüzyılda oldukça
popüler olan) “The Armchair Detective” tipinde hikâyeler.
3. “The Purloined Letter” (Çalınan Mektup)da oldugu gibi “gizli ajan”
hikâyesi: Kayıp evrak, santaj, sıkıntıda güzel bir kadın veya mühim mevkide bir
sahıs, politik bir skandalı önlemek üzere gizlilige riayet edilmesi hususlarını içine
alan olaylar.
4. “The Gold Bug” (Altın Tutku) isimli hikâyenin öncülügünü yaptıgı
“sifreli yazı” (crytogram) ve gizli defineler konulu hikâyeler.
5. “Thou Art the Man” hikâyesinde oldugu gibi, sakin ve küçük bir
kasabada islenen bir cinayet: Bütün komsuların her hareketi izledigi bir atmosfer,
kendisinden süphe edilen vâris ve neticede kasabalı bir gencin (amatör bir dedektifin

[yasinyildiz]

yerini alarak) asıl suçluyu-genellikle saygıdeger bir beyefendidir bu-ortaya çıkardıgı
türde hikâyeler.99
T. Kakınç’ın “100 Filmde Baslangıcından Günümüze Gerilim/Polisiye
Filmleri” adlı kitabında bu konuda su sınıflandırma yapılır:
1. Gerilim Romanları: Genelde serüven hikâyeleridir. Olayların gelisimi kimi
zaman yasamın gerçeklerine dayanmaktadır; kimi zaman da düslere, gerçek dısına ve
gerçek üstüne. Amaç okurda merak uyandırmaktır.
2. Casus Romanları: Bir gizli servis ajanının serüvenlerini anlatan tek boyutlu
hikâyelerden; psikolojik, bazen de siyasal havalı olanlara, Bond ve benzeri gibi
bilimkurgu sınırlarına dayananlara dek uzanan genis bir yelpazede yer alır.
Lan Flemming’in ‘James Bond’ serisi bu türe örnek olarak gösterilebilir.
3. Suç Romanları: Yeraltı dünyası da denilen suçlular dünyasını anlatır.
Gangster çeteleri, örgütlü suç, adam öldürme sebekeleri, kaçakçılar, hırsızlar ve yine
yeraltı dünyasının olanca pisligi bu romanların isledigi ana kaynaklardır.
4. Gerçekçi Gangster Romanları: Ünlü gangsterlerin portrelerinin çizildigi,
yasam hikâyelerinin anlatıldıgı romanlardır.
5. Polis Örgütü (Kahraman Polis) Romanları: Bu romanlar polislerin
yasamlarını, polis örgütünün çalısmalarını, çalısma tekniklerini anlatır. Anlatılanlar
olumlu ve olumsuz yanlarıyla gerçekçi bir biçimde ele alınır.
6. Polisiye Romanlar: Bir cinayetin kim tarafından ve nasıl islendigini bulma
çerçevesinde gelisen romanlardır. Katilin kim oldugunun bir hafiye (dedektif)
tarafından asama asama bulunması söz konusudur. Katili bulma isine okur da dahil
edilir. Polisiye romanda bir cinayet geriye dönüs teknigiyle dedektif veya polis
tarafından çözümlenir ve roman katilin açıklanmasıyla sona erer.
7. Tersine Polisiye Romanlar: Bu romanlarda katil romanın basında açıklanır.
Hafiyeye veya polise düsen görevse katili yakalamak ve suçlu oldugunu
kanıtlamaktır. Katil kanıtları yok etmek için ugrasacaktır.
8. Cinayet Romanları: Polisiye romanla benzerlik gösteren cinayet
romanlarında asıl amaç sadece katili bulmak degil, cinayeti nedenleri, yapılısı
(islenisi) ve sonuçlarıyla bir arada ele almaktır.

[yasinyildiz]

9. Tarihsel Cinayet Romanları: Geçmis zamanlarda islenmis ama
aydınlatılamamıs cinayetlerin ve suçların canlandırıldıgı romanlardır.
10. Psikolojik Gerilim Romanları: Katil ile kurban veya katil ile hafiye
arasındaki iliskinin psikolojik boyutları ele alınır.
11. Korku Romanları: Okuyucuya gerilim ve ürperti vermek amacıyla
yazılmıs, olaganüstü varlıkların yer aldıgı romanlardır.100
Andre Vanoncini ise polisiye roman türlerini söyle sınıflandırmaktadır.
1. Sorun Roman: Polisiye romanda temel konu suç ve esrardır. Eger
romanda ceset ve tabiî cinayet üzerine kurulan suç ve esrar, sorusturucunun
sorusturması sonucunda, suçlunun bulunması dolayısıyla çözüme kavusuyor ise ve
tüm kurgu sınırlı bir yer içinde, donuk bir yapıda ve geçmisi ele alıyor ise bu sorun
romandır. Sorun romanın baslıca amacı suçlunun bulunmasıdır.
2. Kara Roman: Romanda dinamik ve geçirgen bir yapı içinde görev
verilmis bir sorusturucunun sorusturması katil/suçlu ve yardımcıları tarafından
baltalanıyor, ilk suçun/cinayetin ardından yeni suçlar/cinayetler isleniyor bu
anlamda da suçlunun hem geçmis fiili ortaya çıkarılırken hem de gelecek fiillerinin
önlenmesi çabası sarf ediliyor ise ve sonuç hem psikolojik hem de sosyal ise bu kara
romandır. Kara romanın amacı suçlunun bulunmasının yanında cinayete yol açan
sosyal ve psikolojik durum ve kosullarla da ilgilenmektir.
3. Suspenseli (Süphe-Gerilim) Roman: Okura yükselen bir gerilimin
yasatılmasının yanı sıra kendine, katile, kurbana özgü psikolojik sorunsalı
derinlestirmek olanagı saglanmıstır. Suspenseli romanın amacı okurda heyecan ve
gerilimi arttırmak, ona bireysel sorunları anlama olanagını da sunmaktır. @ste bu
bireysellik çözümlemesi, sıkıstırılan, kovalanan bireyin öyküsünün anlatımı onu
thrillerden ayırır.
4. Thriller (Heyecan-Korku) Roman: Bu romanda önemli olan heyecanın ve
gerilimin en üst düzeyde tutulmasıdır. Thriller roman, 2. Dünya Savası sonrası
dönemde teknolojik gelismeler, uluslararası siyasetin giderek önem kazanması ve bu

[yasinyildiz]

baglamda ülkelerarası mücadele gibi unsurlardan da destek alarak dozu giderek artan
gerilim ve heyecanın romanıdır.101
A. Oytun Özgür de Andre Vanoncini’nin tasnifine benzer bir tasnif yapar ve
polisiye romanı, “suçun öyküsünü merkez alan sorun roman, sorusturmanın
öyküsüne dayanan kara roman ve her iki öyküyü birlestiren gerilim romanı” olarak
sınıflandırır.
1. Sorun Roman: Bir oyun gibi basit kurallara dayalı biçiminde, sorunroman,
sorusturmamanın çözümsel ve mantıksal niteligini, suçtan baslangıcına dek
uzanan bir düsünce süreci gibi belirlemek için suç olayını en önemli yere koyar.
Gizemin soruna dönüsümü (puzzle,ing.) rolleri ve konular, tekrarlayıcı bir mekanigin
gereklerine uyarlamaya yöneliktir.
2. Kara Roman: Sorun romanının tam tersine, kara romanda (hard-boilet,
ing.) Sam Spade (Hammet), Philip Marlove (Chandler), Nerdtor Burma, (Léo Malet)
gibi özel dedektifler, sürüklendikleri belirli bir toplumsal ortamda, sorusturmanın
sadece olaysal yönünü degerlendirirler. Karakteri o anki durum ve harekete göre
yerlestiren dinamik ve geçirimli yapı, sorun-romana özgü olan sekilde “yapmayı”
“söylemenin” üstünde bir yere yerlestirir. @lk kara roman örnekleri sorusturmacının
adım adım ilerlemesini izlerken, sonraki anlatılar, daha çok serserilerin ve çetelerin
yörüngesini izlemeyi benimsemislerdir.
Sorun-roman, suçun ve çözümünün anlatısı olan iki öykünün birbirini
izlemesine dayanırken, kara roman suçun anlatısını ya tam olarak ortadan kaldırır ya
da çevresinden dolasır: anlatı, bir anlamda gizemi düzenlemeye ve bulup ortaya
çıkarmaya çalısan, tersine ve geriye etkili ve geçmise yönelik anlatının durumuyla
aynı zamana gelir ve karanlıgı ve düzensizligi arastıran, ileriye dogru hareket eden
dedektif, gelecege yönelik anlatıyı cevaplar.
3. Gerilim Romanı: Kara roman gibi gerilim romanı da ilerleyicidir.
Geçmisin gizemli öyküsünü sürdürse bile, merkezde yer alan simdiki zamana
ayrıcalıklı bir yer verir. Tehlikenin süreci, olayın meydana gelmesinin kaçınılmaz

[yasinyildiz]

oldugunu anımsatan ritim ve zaman konusunda bir çalısmaya yönlendirir veya yerine
getirilmesi gereken görevle, elde bulunan zaman arasındaki zıtlıktan yararlanır.
Anlatının görüs açıları incelendiginde, sorun-roman ve kara roman bir tarafta,
gerilim romanının ise bir baska tarafta yer aldıgı görülür. Bir durumda anlatı
sorusturmanın ve sorusturmacının görüs açısını benimser, diger durumda ise, anlatı,
çok önemli bir tehlike tarafından tehdit edilen olası veya o anki kurbanın bakıs açısı
ile karısır.102
Yine Vanoncini’nin tasnifine benzer bir tasnif de Erol Üyepazarcı yapar.
Üyepazarcı polisiye romanı dört baslık altında inceler:
1. Çözüm Roman-Muamma Romanı (Sorun Roman): Üyepazarcı bu
yöntemin ilk temellerini Poe’nun attıgı, kesin biçimini Doyle’un Sherlock Holmes’u
ile kazandıgını ve altın çagını Agatha Christie’yle yasadıgını ve 1940’lara kadar
sürdügünü belirtir. Bu yöntemin özelliklerini söyle açıklar:
Polisiye romanın bu dönemini karakterize eden ve onları kendilerinden önceki
ve sonraki yazarlardan ayıran sey, kurgularının son derece göreneksellesmis ve
belirginlesmis olmasıdır. Karakterler sınırlı sayıdadır ve hepsi cinayet sahnesinde
mevcuttur ve roman boyunca orada kalırlar. Olay-yer-zaman birligi söz konusudur.
@lk cinayet olayın can damarıdır ve romanın basında gerçeklesir. Cinayete konu olan
tutkular sınırlıdır: hırs, intikam, kıskançlık ve bazı kereler karsılıksız ask ve onun
dogal sonucu nefret.
2. Kara Roman: Üyepazarcı 1920’li yıllarda ABD’de ölçülü, biçimli,
“ ngiliz Okuluna” karsı yeni bir okul çıktıgını, bu akımın dogum yerinin “Kara
Maske (Black Mask)” dergisi oldugunu, bu dergide toplumsal gerçeklere daha çok
ilgi göstererek, gangsterlik, siyasal cinayet, amansız iktisadi ve malî mücadeleler gibi
olaylarda göz önünde tutularak cinayet öyküleri yazıldıgını belirtir. Erol Üyepazarcı
kara romanın yapısını ve muamma romandan farkını söyle anlatır:
Bu tür muamma romandan çok farklıdır. Cinayet, anlatılan öyküden önce
degildir; anlatıcının olayın sonunda hayatta kalıp kalamayacagını bilemeyiz. Anlatı
aydınlatılması gereken esrarın çevresinde toplanmaz, buna karsılık bir bekleyis
havası yaratılarak okuyucunun ilgisi çekilir. Kara romanda muamma romanın aksine
nedenden sonuca gidilir; merak ögesinin yerini canlandırılan ortamın incelenmesi
almıstır, en belirgin özelligi tematik olusudur.

[yasinyildiz]

3. Thriller (Heyecan-Korku) veya Suspence (Süphe-Gerilim) Roman:
Muamma romanı ile kara roman arasında, merak ögesinin yanı sıra, örnegin
zincirleme olaylar ve beklenmedik son gibi anlatıyı etkili kılacak yollara basvuran
yapıtlardır.
“Suspence” romanın ayırt edici özelligi karmasık bir kisinin psikolojik bir
çözümlemesini ya da davranıssal bir incelemesini sunmaktır. Bu nedenle bu türün
temsilcilerinden birçogu polisiye roman biçimine; psikolojik, ahlâkî, veya felsefî
düsüncelerini sergilemek için sarılırlar.
4. Diger Türler “Heyecanlı Diziler”: Dozu çok ustaca ayarlanmıs bir
cinsellige, sadizme, siddete ve marazî davranıslara basvuran bu dizilerde resmi polis
veya özel dedektifin yerini belki kaba saba ama çekici serüvenciler (casuslar, gizli
ajanlar) alır.103
@çinde olustugu toplumun özelliklerinden etkilendigini belirttigimiz polisiye
roman baslangıcından günümüze degisime ugramıs, gelismis ve farklı yöntemlerle ve
özelliklerle karsımıza çıkmıstır. Bu durum polisiye romanların yazıldıkları
dönemlere ve gösterdiklere özelliklere göre farklı adlarla anılmalarına ve çesitli
sınıflandırmalara tâbi tutulmalarına sebep olmustur. Polisiye romanın tarihi
gelisiminde de deginmeye çalıstıgımız bu gelisim söyle olmustur: Muamma-sorun
roman adı verilen ilk dönem polisiyelerinde baslıca amaç katilin bulunmasıdır. Bu tür
genellikle dar bir mekânda süphelilerin dedektif tarafından tek tek sorusturulmasıyla
esrarın çözüldügü ve katilin bulundugu kalıplasmıs bir yapıya sahiptir. Daha sonra
ortaya çıkan kara romanda ise sorusturma için görevlendirilmis dedektif görevini
üstlenen bir kisi (polis, baskomiser vb.) ve bu sorusturmaya engel olmaya çalısan,
delilleri ve tanıkları yok etmeye çalısan, bunu yaparken de yeni cinayetler isleyebilen
bir katil veya katiller (suçlu) mevcuttur. Psikolojik ve sosyal olayların konu edildigi
kara romanlarda hem suçlunun geçmis fiili ortaya çıkarılmaya çalısılırken hem de
yeni fiillerin (cinayetlerin) önlenmesi çabası anlatılır. Thriller ve suspence romanlar
ise kara romanla benzerlik gösterseler de bu romanlarda önemli olan heyecanın ve
gerilimin en üst düzeyde tutulmasıdır.

[yasinyildiz]

Polisiye romanın tarihi gelisimine baktıgımızda Erol Üyepazarcı’nın
sınıflandırmasının daha uygun oldugunu görürüz. Günümüzde ise polise türler
postmodern edebiyatın etkisiyle iç içe geçmis durumdadır. Bir polisiye romanın
içinde farklı türlerden unsurlarla karsılasmak mümkündür. Türk edebiyatında henüz
postmodern polisiye üzerinde gerekli ve yeterli çalısma yapılmıs degildir. @leride
yapılacak çalısmalar bu alanı zenginlestirecektir.